🟢 زندگی‌نامه
عبدالعظیم حسنی معروف به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم، از راویان حدیث شیعه در قرن سوم هجری بود. او از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) به شمار می‌رفت. پدرش عبدالله بن علی و مادرش هیفاء، دختر اسماعیل بن ابراهیم بود. آرامگاه او در شهر ری از زیارتگاه‌های شیعیان است.
🔸تاریخ تولد و وفات
به گفته آیت الله محمد محمدی ری‌شهری، در منابع تاریخی، تاریخ دقیق تولد و وفات عبدالعظیم ذکر نشده است، اما برخی منابع متأخر با استناد به منابعی همچون «مناقب العترة» ابن‌فهد حلی (درگذشت: ۸۴۱ق)، تولد او را ۴ ربیع‌الثانی ۱۷۳ق و وفاتش را ۱۵ شوال ۲۵۲ق ثبت کرده‌اند و این تاریخ به تقویم جمهوری اسلامی ایران نیز راه یافته است.
🔸همسر و فرزندان
عبدالعظیم با دختر عمویش ازدواج کرد و صاحب دو فرزند به نام‌های محمد و ام سلمه شد. به گفته شیخ عباس قمی، محمد به زهد و عبادت شهرت داشت. مصاحبت با ائمه(ع) به گفته آقابزرگ تهرانی، حضرت عبدالعظیم، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و ایمانش را بر امام هادی(ع) عرضه داشته است. در کتاب الاختصاص نیز روایتی از امام رضا(ع) توسط او نقل شده است؛ با این حال آیت‌الله خویی، هم‌عصر بودن عبدالعظیم با امام رضا(ع) را رد کرده است. شیخ طوسی عبدالعظیم را از اصحاب امام عسکری(ع) برشمرده است. عزیزالله عطاردی، با بررسی احوال عبدالعظیم حسنی و روایات وی، معتقد است او چهارتن از امامان (از امام کاظم(ع) تا امام هادی(ع)) را درک کرده است. از نظر آیت الله محمد محمدی ری‌شهری نیز عبدالعظیم امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده و از آنها احادیث نقل کرده است. نقل است که عبدالعظیم با ادب و تواضع ویژه‌ای در مجلس امام جواد(ع) یا امام هادی(ع) حاضر می‌شد و امام(ع) نیز او را نزد خود می‌نشاند و از احوالش جویا می‌شد.
🟢 زندگی در دوران سرکوب شیعیان
دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی عباس بود. او نیز همچون پدرانش سال‌ها تحت تعقیب بود. او گرچه زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست، تقیه می‌کرد و عقیده خود را پنهان می‌داشت، ولی با این حال مورد غضب متوکل و معتز بود.
🔸 هجرت به ری
بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتز، خلیفه عباسی، به جهت اذیت و آزار و ترس از قتل، به امر امام هادی(ع) از سامرا به ری که از پایگاه‌های مهم عباسیان بود، هجرت کرد. برخی هم نقل کرده‌اند به قصد زیارت قبر امام رضا(ع) به قصد خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزة بن موسی بن جعفر توقف کرد و در آن‌جا مخفی شد. نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن خالد برقی نقل کرده است که عبدالعظیم در حال فرار از سلطان، به ری آمد و در سرداب خانه یکی از شیعیان در محله «سِکة المَوالی» (کوچه و محله دوستان اهل‌بیت) ساکن شد. او در همان سرداب به عبادت می‌پرداخت، روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که آن را قبر یکی از فرزندان موسی بن جعفر می‌دانست. پیوسته در آن سرداب بود و خبر ورود او به شیعیان آل محمد یکی پس از دیگری می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند.
🟢 مدفن و ثواب زیارت
عبدالعظیم عبدالعظیم در شهر ری وفات یافت و در همانجا دفن شد آرامگاه او به مسجد شجره (به معنای مسجد درخت) معروف است. این نامگذاری به خوابی اشاره دارد که در آن پیامبر(ص) محل دفن یکی از فرزندانش را کنار درخت سیب در باغی در ری پیش‌بینی کرده بود. بر اساس روایتی که از امام هادی(ع) نقل شده ثواب زیارت قبر عبدالعظیم هم‌تراز زیارت امام حسین(ع) است. پژوهشگران این روایت را نشانه جایگاه عبدالعظیم و یا تدبیر امام هادی برای حفظ شیعیان از خطرات زیارت امام حسین(ع) می‌دانند.
🟢 فضائل و مقامات
علامه حلی عبدالعظیم را عالمی پرهیزکار معرفی می‌کند. محدث نوری نیز درباره فضائل او از رساله صاحب بن عباد نقل می‌کند که وی مردی با ورع، پارسا، معروف به امانت، صداقت در گفتار، عالم به امور دین، قائل به توحید و عدل و دارای احادیث بسیار بود.
🔸 در بیان امام معصوم(ع)
امام هادی(ع) در سفری که عبدالعظیم به سامرا داشت، او را تصدیق کرد. امام هادی(ع) وی را این‌گونه خطاب می‌کند: یا اباالقاسم! تو به حق ولی ما هستی... تو همان دینی را که پسندیده خداست، انتخاب کرده‌ای... خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند. این گفتگو میان امام و عبدالعظیم به حدیث عرض دین مشهور است.
🔸 مقام علمی
ابوتراب رویانی می‌گوید: شنیدم که ابوحماد رازی می‌گفت در سامرا بر امام هادی(ع) وارد شدم و از بعضی مسائل حلال و حرام پرسیدم. چون قصد وداع داشتم حضرت فرمود: چنانچه در امور دینی در [تشخیص] حلال و حرام، مسئله‌ای بر تو دشوار شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی سؤال کن و سلام مرا به او برسان.
🟢 روایات
عبدالعظیم در کتب حدیثی، بیش از صد روایت از عبدالعظیم حسنی نقل شده است. از وی کتاب‌هایی در دست است؛ مانند کتاب «خُطَب امیرالمؤمنین» و کتاب «یوم و لیله» که ظاهرا اعمالی است که بر حسب اخبار ائمه با اذکار خاصه روایت شده است و هر مکلفی می‌تواند در تمام روز و شب از مستحبات و واجبات به جا آورد. همچنین کتابی با عنوان «روایات عبدالعظیم حسنی» نیز شهرت دارد. شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم» گردآوری کرده است. وی دو روایت از امام رضا(ع)، ۲۶ روایت از امام جواد(ع) و ۹ روایت از امام هادی(ع) بی‌واسطه نقل کرده است. روایات باواسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد. به تازگی، در کشور یمن، نسخه‌ای خطی از کتابی به نام احادیث امیر المؤمنین (باملاء القاضی جعفر الیمانی) کشف شد که در آن حکمت‌هایی منسوب به امام علی(ع) به روایت حضرت عبدالعظیم از امام جواد(ع) نقل شده بود. این کتاب به همت مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث در سال ۱۴۴۲ق به چاپ رسید. در سلسله سند احادیث این کتاب ذکر شده که راوی آنها را از حضرت عبدالعظیم(ع) در خانهٔ ایشان در ری اخذ نموده است. ترجمه این احادیث و نیز شرح آنها در دو اثر مستقل به چاپ رسیده است.
🟢 آثار
درباره عبدالعظیم در خرداد سال ۱۳۹۲ش، برای معرفی شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) کنگره بزرگداشتی در تالار شیخ صدوق واقع در حرم وی برگزار شد؛ مجموعه آثار این کنگره در ۲۹ جلد منتشر گردید که برخی از آنها عبارتند از:
📚 کتاب جنة النعیم: رسالة فی فضل سیدنا عبدالعظیم الحسنی المدفون بالری، نوشته صاحب بن عباد.
📚 اخبار عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن ابی طالب(ع): نوشته شیخ صدوق، و در الذریعة به نام "حیاة عبدالعظیم الحسنی" ذکر گردیده.
📚 جنات النعیم فی احوال سیدنا الشریف عبدالعظیم: عربی، نوشته ملا اسماعیل کزازی اراکی متوفای سال ۱۲۳۶ق.
📚 روح وریحان، یا جنة النعیم والعیش السلیم فی أحوال السید الکریم والمحدث العلیم عبدالعظیم الحسنی (علیه‌السلام): فارسی، نوشته: الشیخ باقر کجوری مازندرانی متوفای سال ۱۲۵۵ق.
📚 التذکرة العظیمیة: عربی، نوشته الشیخ محمدابراهیم کلباسی متوفای سال ۱۳۶۲ق.
📚 الخصایص العظیمیة فی احوال السید ابی‌القاسم عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی(ع): نوشته شیخ جواد شاه عبدالعظیمی متوفای سال ۱۳۵۵ق.
📚 عبد العظیم الحسنی حیاته ومسنده،
📚 مسند حضرت عبدالعظیم حسنی: فارسی، نوشته عزیزالله عطاردی، متوفای ۱۳۹۳ش.
📚 آشنائی با حضرت عبد العظیم حسنی(ع) و مصادر شرح حال او، نوشته رضا استادی.
📚 بررسی کلی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع): نوشته محمدکاظم رحمان ستایش.
📚 شناخت‌نامه حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری: نوشته سید محمدحسین حکیم و علی‌اکبر زمانی‌نژاد.
📚 مجموعة مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی(ع).
📚 حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی(ع): فارسی، نوشته محمد محمدی ری‌شهری.
📚 عبدالعظیم الحسنی العالم الفقیه والمحدّث المؤتمن، سیرته ومسنده: عربی، نوشته احمد بن حسین العبیدان.
📚 شرح حدیث عرض دین حضرت عبدالعظیم حسنی: فارسی، نوشته لطف‌الله صافی گلپایگانی.
📚 منبع: ویکی شیعه
